गजलको संक्षिप्त परिचय र यसमा प्रयोग हुने तत्वहरु


'गजल’ त्यो साहित्यिक विधा हो, जुन गायन कला सँग अती घनिष्ठ सम्बन्ध राख्दै लयवद्ध,सरल र प्रतिकात्मक रुपमा मतला,शेर,काफिया,रदिफ,मकता,तखल्लुस र बहर जस्ता तत्वहरु प्रयोग गर्दै aa, ba, ca, da, ea शैलिमा लेखिन्छ।
गजल शव्दको अर्थ र ईतिहासकोबारेमा बिभिन्न विद्वानहरुले आ-आफ्नै तरिकाले मत दिएका भएपनी गजलमा हुनुपर्ने मुलभूत तत्वहरुमा भने त्यती धेरै मतभिन्नता पाइन्न।
यहाँ हाम्रो पाठकहरु लगायत गजल सृजनामा पाइला टेक्दै गर्नु भएका नव आगन्तुक पाठकहरुको लागि उपयुक्त हुने हेतुले गजलका तत्वहरु बारे केही चर्चा गर्ने जमर्को गरेको छु।

गजलका तत्वहरु

(क) शेर
(ख) काफिया
(ग) रदिफ
(घ) मतला
(ङ) मकता
(च) तखल्लुस
(छ) वहर

१. शेर

दुई दुई पङ्क्ती मिलाएर लयात्मक तरिकाले गजल लेख्ने गरिन्छ र त्यहि दुई पङ्क्तीलाईनै गजलको शेर भन्ने गरिन्छ।

शेरको पहिलो पङ्क्तीलाई मिसरा-ए-उला र दोश्रो पङ्क्तीलाई मिसरा-ए-सानी भनिन्छ।

सामान्यतया पूर्ण गजलमा ५ वटा शेर हुने गर्दछन् तर यसको कुनै कडी-कडाऊ नियम नभएको हुनाले गजलगोले कम्तिमा ३ वटा शेरदेखि जतिपनि शेर लेख्न सक्दछ तर एकदम कम शेर र एकदम अधिक शेरलाईपनि राम्रो मनिन्दैन तसर्थ ५ वटा शेर भएको गजललाई आदर्श गजल मान्ने गरिन्छ ।



२. काफिया

समस्वरात्मक रुपमा रदिफ भन्दा ठिक अगाडि वारम्वार दोहोरिएर आऊने शव्दनै काफिया हो । काफिया शव्दको अर्थ अरवी भाषामा पनि 'वारम्वार आऊने' नै हुन्छ र हामीले यो बुझ्नु आवश्यक छ कि गजल् विधा अरब,फारस,हिन्दुस्तान हुदै नेपालमा भित्रिएको बिधा हो।तसर्थ अरबी भाषामा 'वारम्वार आऊने' वा काफिया गजलको त्यो तत्व हो जुन तत्व बिना गजल अधुरो हुन्छ,गजल भन्ने बिधाको अलग्गै पहिचान हुदैन, अझ यसो भनौ काफियानै गजलको मुटु हो । गजल बिधा भनेर छुट्ट्याउने माध्यम हो ।

                                          क्रमस........................................visit again

गजल

ओसिएको मेरो मनलाइ बलाएरै छाड्यौ
बालेपछी मेरो मनलाइ जलाएरै छाड्यौ

नथाकिने यात्रा भन्दै उकालीमा लग्यौ
भिरमा पुराइ आफैलेनै गलाएरै छाड्यौ

मनले बाधे माया हाम्रो कहाँ ढल्छ भन्थ्यौ
मननै रेटी आखिर माया ढलाएरै छाड्यौ

फुलको बोटमा फुलै फुल फुल्छ भन्थेँ म त
तर तिमीले बिषै बिष फलाएरै छाड्यौ

पवन जस्तै स्वतन्त्र थियो मेरो जिवन
यो जिन्दगीमा राज तिमीले चलाएरै छाड्यौ।

गजल

सपनाको देशमा आज अर्को सहर बढ्यो
धेरै पछि फेरी किन, उनलाई भेट्ने रहर बढ्यो

गजलसगैँ बुनेका, मायाका ति शेरहरु
सम्झानामा टोलाउदा, फेरि अर्को वहर बढ्यो

अधेरी त्यो रातमा, उनीलाइ नै सम्झि बस्दा
किन किन यस्तो लाग्छ, रातको चौथो प्रहर बढ्यो

केही लेखुँ भन्छु म, उनैको वयान गरि
सूरु गरूँ कहाँबाट श्रिङ्गारको लहर बढ्यो।

मुक्तक

विलाउनु थियो भने,रसाएर आयौ किन?
नगासिने मुटु तिम्रो,टसाएर आयौ किन?
वियोगमा मुटु जल्दा,सँगै रुझ्छन् आखाहरु
रुवाउनु नै थियो भने हसाएर आयौ किन?

गजल

बेवारिसे सम्बन्धले चोटिल साइनो लाउछ कि त

जिवनले यो मोडमा महाधोका पाउछ कि त

 

उज्यालोको आशा मर्यो प्रकाश अट्ने ठाउँ छैन

जिन्दगीको स्वर्नीम दिनमा अन्धकार छाउछ कि त

 

खुशीसाथ बाचौँ ,   भने दुखैदुख वरिपरी

हर्षका रङ्गीन पाइलाहरु अन्त कतै धाउछ कि त

 

वेसुद्धिले विवेक चिर्योँ थारै बाकि हड्बडिएँ

पागल भनि दुनियाले मेरै गित गाउछ कि त?

गजल

आज भने तिम्रो छेउ पर्न पाए हुन्थ्यो

जिस्काउदै तिम्रो नजिक सर्न पाए हुन्थ्यो

पारी किनार मायाबारी पारि नै छ प्रित

तिमीसँगै प्यारो गंगा तर्न पाए हुन्थ्यो

वर्षायामको झरी जस्तै जहीतही ओर्लीरैछु

तिम्रो मनको बलेसीमा झर्न पाए हुन्थ्यो

भावानाका तरङ्गमा प्रेमलहरी धेरै फले

केही बिज तिम्रो दिलमा छर्न पाए हुन्थ्यो

सगैं बाच्ने सँगै हिड्ने कसम बनाईसकें

अन्तिम ईच्छा,तिमीसँगै मर्न पाए हुन्थ्यो

गजल

माया बिना एक्लै संसार चलाएर हेर
पश्चतापमा अफ्नै मूटू जलाएर हेर

अथक साथ दिदा भयो तिमीलाइ अपच
झुटो साथमा जीवन अब गलाएर हेर

पहिलो पाइलै सगरमाथा टेक्न खोज्यौ तिमी
बोट बिनै फल अब फलाएर हेर

घमन्डले आफै चढ्यौ अनि खस्यौ तल
चुनौतिका पर्खाल एक्लै ढलाएर हेर

गजल

अहङ्कारी वस्तिमा फलेको चलन
कुरा नगर यहाँ चलेको चलन

अन्धकारीहरुको यहा ठुलो भिड छ
भो! निराशा बोकेर बलेको चलन

सबै दुखीमाथी छ यहा शोषण
आफ्नै व्यथामा गलेको चलन

छैन शक्ति कसैको न छ शाहास
शक्तिशाली सामु ढलेको चलन

दरिद्रताको आगोमा जल्दैछन दुनिया
त्यही आगोभित्र जलेको चलन।।